Novo doba i u njemu novi ljudi O Valjevu u prvim decenijama 19. veka Zdravko Ranković

podnaslovi } Novo doba i u njemu novi ljudi Novo oslobađanje Valjeva od Turaka Magistrat (sud) valjevski nastavio je rad 1815 Ako je suditi samo po spiskovima

Novo oslobađanje Valjeva od Turaka

, odnosno novo bekstvo valjevskih Turaka ispred srpskih ustanika, dogodilo se 28. maja 1815. Proteći će, međutim, još poprilično vremena dok se Turci sasvim ne isele iz ove varoši i dok sva njihova imovina ne pređe u srpsko vlasništvo. Pošto je Srbija Drugim ustankom samo izborila izvesnu autonomiju, ali ne i potpunu samostalnost, u Valjevu je sve do oko 1830. godine bilo turskih zapovednika - muselima. Postavljao ih je vezir a plaćao narod. Doduše, vremenom je svaka njihova moć bledela. Poslednji valjevski muselim, Numan-aga, nalazio se na toj dužnosti desetak godina i, kako izgleda, ostao Valjevcima u pristojnoj uspomeni. Otišao je 1831. godine u Soko i tamo umro, a potomci mu se odatle odselili u Tuzlu. Pre njega su u Valjevu bili muselimi: Ćehaja-pašin sin (ime mu nije upamćeno), Mehmed-aga, Arap-Oglu, Hadži Džafer-aga, Ali-Ćehaja, Sait-efendija.

U imovinskom pogledu održao se i posle ustanaka specifični status Valjeva sa njegovom najbližom okolinom. Predstavljalo je Valjevo hasovinu, jedinu hasovinu u tzv. Beogradskom pašaluku za koju se zna. Takvi državni posedi učestvovali su u izdržavanju vladaoca. Valjevska hasovina je, zahvaljujući takvom svom statusu, bila izuzeta od poreza koji je određivan za Valjevsku nahiju što joj je predstavljalo priličnu pogodnost. Zna se da je Valjevska hasovina bila "u jedan mah... ustupljena na uživanje beogradskom kadiji", a zatim se nalazila u obavezi da svoga muselima snabdeva raznim potrebama. To se održalo do 1823. godine kada je knez Miloš dao valjevsku hasovinu u zakup na tri godine svom bratu Jevremu Obrenoviću. Postojala je i kasnije, o njoj ima pomena i iz 1831. godine.

Trgovina i zanatstvo su bili dominantni vidovi privređivanja tadašnjeg valjevskog varoškog stanovništva. Mnogi su se, istina, opredeljivali i za držanje mehana, naročito novodoseljeno stanovništvo. Smatra se da je u životu Valjeva tada nastupio privredni prosperitet ali i da on nije bio dugotrajan.

U tim vremenima Valjevo je bilo čuveno po svojim velikim vašarima (panađurima) koji su i u 18. veku bili među najvećim na Balkanskom poluostrvu, a među prvima su obnovljeni posle ustanaka. Trajali su po nedelju dana. O Cvetima, Mioljdanu, a naročito leti, o Ilindanu, na njima se sticao mnogobrojni svet sa raznih strana Turskog carstva trgujući svim "ovozemaljskim" proizvodima pa i knjigama. Državni prihod od svih vašara u Srbiji iznosio je, na primer, 1835. godine 23.347 groša, dok je samo tadašnji ilindanski vašar u Valjevu dao državi 12.963 groša prihoda. Bilo je na njemu preko 1.100 lica, neki su došli iz Makedonije, Bugarske, Grčke, Rumunije pa čak i iz Italije.

Postojala je u Valjevu u godinama posle Drugog srpskog ustanka mezulana (poštanska stanica) u kojoj se početkom 1818. godine rasplamsao požar i odatle proširio na tridesetak obližnjih dućana. Mezulana je 1834. raspolagala sa šest konja.